همه چیز درباره آلوئه ورا از کاشت تا برداشت

گیاهشناسی آلوئه ورا

آلوئه ورا یک گیاه چندساله، از تیره لیلیاسه است که به خانواده سوسن (lily family) تعلق دارد. آلوئه‌ورا  (Aloe vera)  در لغت به معنای «ماده تلخ درخشان»، که از کلمه عربی «آلوئه» گرفته شده است.

آلوئه ورا گیاهی دائمی با ریشه های منشعب است. این گیاه تولید ساقه حقیقی نمی­کند و حالت بوته­ ای، انبوه و همیشه سبز با ارتفاع حدود 80-60 سانتی متر و شکلی شبیه به کاکتوس دارد. همچنین دارای برگ­ها به شکل رزت و گوشتی با حاشیه مثلث و خاردار می­باشد و بسته به انواع مختلف لکه‌ها، علائم و زوائدی روی آن دیده می‌شود.

آلوئه ورا انواع مختلفی دارد، مهم­ترین گونه­ی این گیاه، آلوئه ورا بوده که گل زرد رنگ و برگ­هایی به رنگ سبز تیره دارند . این گیاه در ایران به صبر زرد معروف است.گل های این گیاه انبوه و دوکی شکل، به رنگ زرد و یا زرد مایل به نارنجی است. آلوئه ورا در زمستان با اولین تشنج دمایی و هنگامی که شروع فصل سرما را حس کرد گل می­دهد .

آلوئه ورا امروزه یکی از پرکاربردترین و مفیدترین گیاهانی است که در برگ های آن عصاره ­ی فراوان وجود دارد که شفاف، چسبنده و تلخ است. این عصاره در صنایع داروئی، غذایی، آرایشی و بهداشتی کاربرد فراوان دارد. و همین کاربرد ها باعث شده است که کشت آلوئه ورا هم در بین کشاورزان محبوبیت پیدا کند.

از ویژگی‌های مثبت این کشت و کار آلوئه ورا می‌توان به بازار رو به رشد، رسیدن به تولید با سرمایه کم، نیاز به آبیاری کم، قابلیت برداشت محصول در فصول مختلف سال، عدم نیاز به استفاده از کود و سموم شیمیایی و داشتن مصارف مختلف مانند: مایع، پودر، ژل،کرم، لوسیون،کپسول، عصاره و نوشیدنی اشاره کرد.

گیاه آلوئه ورا به دلیل داشتن ویژگی­های خاص از جمله: تحمل شرایط کم آبی، گرمای هوا، کشت آسان، تولید کم هزینه و خواص دارویی از دیرباز در مناطق خشک گرمسیری، نیمه گرمسیری و حاره ای به عنوان گیاه زینتی و همچنین گیاه دارویی کشت میشده است همچنین به عنوان یک گیاه مهم و مقرون به صرفه جهت کشت و سودآوری در مناطق جنوبی کشور به حساب می ­آید. تمامی این موارد کشت آلوئه ورا را یک کشت مقرون به صرفه و سود آور در شرایط محیطی ایران تبدیل کرده است.

آلوئه ورا به علت رویش در مناطق بیابانی به نام «لاله بیابان» نیز مشهور است. در ایران فقط یک گونه به صورت خودرو وجود داشته که بیشتر در سواحل جنوبی ایران می­روید و در سایر نقاط به صورت گلخانه­ای کشت می­شود.

خاستگاه گیاه آلوئه ورا

آلوئه ورا مخصوص نواحی حاره ای و منشاء اصلی آن مناطق حاره آفریقا (آفریقای شمالی) می­باشد و در 500 سال قبل، از آفریقا به جزیره قشم آورده شده است. این گیاه مناسب آب ‌و هوای نیمه گرمسیری و نیمه خشک است و متناسب شمال آفریقا، جنوب ایران و خاورمیانه است.

مناطق اصلی کشت فضای باز (مزرعه) در ایران در استان های گرمسیری ایران از جمله استان هرمزگان به ویژه در جزیره خارک، بندرلنگه، بندر خمیر، بوشهر، سیستان و بلوچستان، فارس و خوزستان می­باشد­.آلوئه ورا در استان های شمالی (گیلان، مازندران، رشت و…) اصفهان، تهران و… فقط به صورت گلخانه ای کشت می­شود زیرا دمای این استان ها در زمستان به زیر صفر می­رسد. گلخانه محیطی است که سبب می­شود تا شما بتوانید گیاه آلوئه ورای خود را بدون نگرانی از شرایط آب و هوایی بکارید. مهم ترین آفت آلوئه ورا در ایران، سرما و یخبندان است. گلخانه آلوئه ورا به شما این امکان را می دهد تا در کل سال بتوانید محصول برداشت کنید. بنابراین بهترین مناطقی که می­توان با حداقل هزینه در آنها آلوئه ورا کشت کرد، جنوب کرمان، جنوب شیراز، جنوب جیرفت، زرآباد هرمزگان و سیستان بلوچستان و مناطقی ست که اقلیمی مشابه  این مناطق داشته باشند.

نیاز های اکولوژیکی

• نور و حرارت

این گیاه در مقابل نور مستقیم و تابش زیاد آفتاب حساس بوده و از خود واکنش نشان داده و برگ ها  به رنگ قهوه ای در می­آیند. بنابراین بهتر است که در نور غیر مستقیم پرورش یابد. همچنین به علت حساسیت این گیاه به سرما، در مناطق سردسیر در فصل زمستان در گلخانه نگهداری می­­گردد. در شرایط گلخانه بهتر است 50 درصد نور به وسیله پاشیدن رنگ و گل رس و یا با استفاده از پوشش­های مخصوص روی سقف گلخانه کاهش یابد ولی در یکماه آخر قبل از برداشت به علت اینکه نور کم باعث پایین آمدن مواد موثره نگردد باید شدت نور را بیشتر و آبیاری را محدود­تر نمود تا میزان ماده موثره افزایش یابد.

• بافت خاک  

گیاه آلوئه ورا بسیار کم توقع است و به خوبی در بسیاری از انواع مختلفی از خاک ها رشد می‌کند ولی خاک های سبک، نرم با حاصلخیزی متوسط را ترجیح می­دهد و شدیدا نیازمند خاکی با زهکش بالا است. از این رو می­توان از مخلوط ماسه (بادی) یا سنگریزه با خاک سبک برای گیاه استفاده کردکه زهکشی مناسبی دارند. این گیاه در ماسه خالص به رشد مطلوب دست نمی­یابد. بهترین خاک، خاک شنی لومی می­باشد. به طورکلی، خاک مناسب باید دارای 3/1 خاک رس (خاک مزرعه)­+ 3/1 ماسه بادی + 3/1 خاک برگ باشد، تا تأثیر فوق العاده بر رشد گیاه آلوئه ورا داشته باشد. بنابراین به منظور جلوگیری از پوسیدگی ریشه، خاک باید بافت سبکی داشته باشد تا بتواند آب را به راحتی عبور دهد. میزان تحمل پاجوش آلوئه ورا به شوری EC)) بین ۵ -۱۵  ds/m می­باشد. افزایش شوری بالاتر از ۸ ds/m سبب کاهش کیفیت محصول می­شود. این گیاه اسیدیته (pH)5/6 تا حدود 5/8 را تحمل می­کند.

• آبیاری

با توجه به اینکه آلوئه ورا یک گیاه آبدار است، لذا باید توجه داشت که از آب زیاد در مقایسه با بی آبی بیشتر صدمه خواهد دید پس به آبیاری زیادی نیاز ندارد و می‌تواند خشکسالی را تحمل کند. در زمان آبیاری مجدد باید دقت شود که خاک به یک خشکی نسبی رسیده باشد.

درصورت کشت در فضای باز، آبیاری به شیب و بافت زمین، فصل زراعی، روش آبیاری و وجود بادهای گرم در منطقه بستگی دارد. آبیاری به روش های مختلف ثقلی(فاروئرهای کم عمق)­، قطره­ای و بارانی امکان پذیر است . به طور کلی با توجه به اقلیم منطقه و گرمای هوا بایستی هر ۷-۱۰ روز یک بار آبیاری شود.

از نکات مهم، منظم بودن آبیاری می باشد، زیرا نظم در آبیاری عملکرد ژل را افزایش می­دهد. در آبیاری بیش از حد یا خیلی کم، برگ های گیاه شروع به خشک شدن و تحلیل رفتن ژل می کند و ممکن است رنگ برگ ها زرد یا قهوه ای شده و در نهایت گیاه از بین برود.

در فصل زمستان به علت کاهش تبخیر آب از سطح خاک، نیاز آبی این گیاه کاهش می یابد. آبیاری بیش از حد گیاه آلوئه ورا، ممکن است به پوسیدگی ریشه و قارچ منجر شود. به طورکلی رطوبت زیاد و طولانی مدت، عدم وجود نور کافی، مصرف کود زیاد و شوری آب و خاک باعث کاهش رشد گیاه می­گردد.

• نیاز کودی

آلوئه ورا گیاهی کم توقع است، ولی چنانچه خواستار شادابی همیشگی و تولید برگ هایی مملو از ژل می­باشید باید قبل از کشت در سال اول به مزرعه یا گلخانه حتما کودهای ماکروگرانول ازته، فسفر و پتاس به همراه کودهای حیوانی (مرغی و دامی) کاملا پوسیده اضافه نمود و حداکثر هر 3 سال یکبار کوددهی کنید چرا که گیاه آلوئه ورا گیاهی کم توقع است و به جز سال اول در سال های بعد هزینه ای به شما تحمیل نمی­کند. سپس عملیات آفتاب دهی (soil solariztion) و در پی آن کشت پاجوش صورت پذیرد. بنابراین آلوئه ورا باید به صورت ارگانیک کاشته شود و از کود دامی پوسیده یا کمپوست قبل از کاشت بایستی استفاده شود. به هیچ عنوان نباید از کود شیمیایی در حد زیاد و سم آفت کش استفاده کرد.

آلوئه را در طول فصل رشد، باید کوددهی کرد. از فروردین تا شهریور ماه، گیاهان آلوئه ورا رشد زیادی خواهند کرد. پس می­توانید در طول این ماه­ ها کودهای ریشه زا مانند NPK 10-52-10 یا NPK 0-44-17 را با آب رقیق کنید و در روزهایی که آبیاری می­کنید کوددهی را نیز انجام دهید همچنین استفاده از هیومیک اسید و فولویک اسید در دوران رشد همراه با آب آبیاری توصیه می گردد و در دوران پایان رشد نیز بایستی از کودهای پتاس بالا استفاده کرد. کود دهی را در طول زمستان باید متوقف کرد، زیرا گیاه آلوئه ورا وقتی که رشد فعالی نمی­کند، قادر به استفاده از کود نیست.

تکثیر گیاه 

تکثیر و کشت گیاه آلوئه ورا (صبر زرد) بسیار آسان است. معمولا تکثیر گیاه از طریق دو روش جنسی و غیر جنسی می­باشد. تکثیر جنسی از طریق کشت بذر و تکثیر غیرجنسی با کشت مجدد پاجوش ها و کشت بافت انجام می­گیرد. حالت طبیعی تکثیر آلوئه ورا غالبا از طریق پاجوش صورت می­گیرد. این گیاه یکسال کاشته می­شود و تا 8 سال مورد استفاده قرار مى گیرد. بر این اساس آلوئه ورا گیاهی چندساله است و هزینه نگهداری بسیار پایینی دارد  و نیازی نیست که تجدید کشت کنید.

• تکثیر به روش بذر

در این روش سرعت تولید گیاه پایین است و گیاهان همسانی تولید نمی‌شود. در گونه Aloe barbadensis Millr که مشهورترین گونه جهت تولید ژل است. به دلیل پدیده ی نر عقیمی، بذر از طریق دگرگشنی تولید می­شود، بنابراین ازدیاد از طریق بذر منجر به افزایش تفاوت ژنتیکی قابل توجهی در نتایج ظاهر خواهد شد.

• تکثیر به روش پاجوش ( تقسیم بوته)

کاشت پاجوش­ها یا جوانه­های کوچک موجود در کنار شاخه اصلی گیاه، روش غالب تکثیر این گیاه است، می­توان این پاجوش­ها را از گیاه مادری جدا کرده به طوری که ریشه ها صدمه زیادی نخورد و در صورت عدم وجود ریشه مناسب، ابتدا ریشه دار ساخت، که یکی از آسان ترین روش های تکثیر این گیاه می­باشد و سپس در زمین و در محلی مناسب به صورت ردیفی کاشت. در روش جداسازی پاجوش ها از گیاه مادری، هنگامی که 4 برگی باشد ،جداسازی انجام می­شود. در صورت رشد مناسب بوته مادری هر بوته بین 1 تا 15 پاجوش در اطراف خود تولید می­کند. اغلب هر شش ماه 10 پاجوش بر روی ریشه‌ها و لابه‌لای برگ‌های خشکیده بوته‌ها بوجود می‌آید که در این روش تغییر ژنتیکی و خواص آن خیلی کم است و گیاهان همسانی تولید می‌شوند.

• تکثیر به روش کشت بافت

از کشت درون شیشه­ ای می­توان نسبت به تولید انبوه و سالم آلوئه ورا اقدام نمود. رایج ترین روش ریز ازدیادی این گیاه، جداسازی اندام مریستمی مثل نوک شاخساره یا جوانه­ های جانبی و کشت آنها است. در این روش کشت بافت با به دست آوردن سلول‌های بنیادی گیاه و تمایز آنها امکان تولید یک گیاه کامل به وجود می‌آید به این صورت که در روش کشت بافت گیاه آلوئه‌ورا، بخش کوچکی از سلول‌های انتهایی در حال تکثیر گیاه کشت داده می شود و گیاه کاملی بدست می‌آید از بارزترین مزیت‌های روش کشت بافت سرعت بخشیدن به تکثیر (حدود 50 الی 200 برابر )­، کنترل ژنتیکی گیاه­، تولید گیاهان همسان و دارای ثبات ژنتیکی و تغییر نکردن خواص آن­، کنترل آلودگی‌ها و بیماری‌ها و بازدهی اقتصادی بالاست.

برداشت

زمان مناسب برداشت در استان گرمسیری ماه های آذر، دى و بهمن می­باشد. قسمت مورد برداشت آلوئه ورا، برگ های گوشتی آن که به منظور استخراج عصاره یا ژل برداشت و همچنین پاچوش های تکثیر شده می­باشد. هنگامی که برگ های کناری به اندازه کافی رشد کردند می­توان آن را برداشت کرد. در زمان برداشت باید دقت کنید که برگ از محل حلقه زیر برگ جدا شود تا ژل مفید داخل برگ بماند. اگر برگ ها را به طرز صحیح نبرید، ژل زرد رنگ خارج می­شود. همچنین در زمان برداشت هر سه ماه یک بار از هر بوته، 3-4 برگ کنارى برداشت می شود. در هر جريب در گلخانه ٤٠٠٠ پاجوش به صورت استاندارد كشت  می­توان کشت کرد  و مقدار برداشت برگ تقريبا از هر جريب گلخانه ٤٠ تا ٥٠ تن در حالت ايده آل می باشد.

اندام مورد استفاده آلوئه ورا در بخش دارویی

اندام مورد استفاده آلوئه ورا، برگ آن است که شامل 2 بخش مشخص و مستقل از هم به نام های شیرابه و ژل آلوئه ورا می­باشد.

این گزارش توسط تیم تحقیق و توسعه شرکت نوبهاران شیمی سپاهان؛ پس از یک بازدید از گلخانه ی آلوئه ورا در شهرستان فلاورجان استان اصفهان ثبت شد. کشاورز این مجموعه سرکار خانم آزادی پور بود که از کمال همکاری ایشان متشکریم.

همجنین برای دریافت مشاوره کشت آلوئه ورا کافیه با ما تماس بگیرید؛ مشاورین ما اطلاعات تکمیلی درباره کاشت آلوئه ورا را در اختیار شما می گذارند.