• مقدمه

مرکبات از تیره روتاسه و زیر تیره اورانتیوئیده هستند. مرکبات شامل سه جنس مهم است ولی فقط جنس سیتروس جنبه اقتصادي دارد و میوه آن به عنوان تازه خوري استفاده می­شود. گونه هاي مهم این جنس شامل پرتقال، نارنگی، گریپ فروت، لیمو ترش و لایم است و هر کدام از این جنس ها داراي چندین رقم مهم و اقتصادي می­باشند.

لیموترش گیاهی از خانواده مرکبات است که کشور ما جزء 10کشور برتر تولید کننده آن در جهان محسوب می­شود. لیمو، درختی با ارتفاع 6-4 متر و ساقه آن راست، دارای شاخه‌های بلند بعضا خاردار به همراه برگ‌های سبز پهن، مات و بیضی شکل هستند همچنین دارای ریشه­های قوی، منشعب و به رنگ سفید مایل به زرد می­باشد.

نهال لیموترش گیاهی گلدار که گل­های آن به غایت معطر هستند و گل­ آوری آن به صورت مداوم است و تنها درختی است که تقریبا همیشه میوه، گل و برگ دارد و به دلیل برگ­ریزان کمی که دارد اصطلاحا آن را” کم خزان­پذیر “می­نامند. کشت آن فقط در مناطق گرمسیر( آب و هوا مدیترانه‌ای) امکان دارد و در صورتی که از این درخت مراقبت کافی به عمل بیاید، لیموترش می‌تواند سالیان سال شکوفه و میوه بدهد. قطب استان­های تولید کننده این میوه در کشور ما شامل استان هاي هرمزگان، کرمان، فارس و مازندران می­شوند.

• مکان کشت لیمو ترش
  

به منظور احداث باغ لیمو ترش لازم است قبل از هر چیز آزمون خاك از دو عمق صفر تا 30 و 30 تا 60 سانتی متري انجام و از کاشت در مناطقی که اسیدیته خاك و آب بالاتر از هفت بوده و یا ضریب هدایت الکتریکی آب و خاك بیش­تر از یک و نیم میلی موس بر سانتی متر است پرهیز شود. توجه به زه کش­دار بودن زمین وتراس بندي صحیح زمین در مناطق شیب دار، از ضروریات احداث مناسب باغ­هاي لیموترش محسوب می شوند.

پس از انتخاب محل احداث باغ لیموترش لازم است خاك مرغوب تهیه و پس از اختلاط با ماسه رودخانه­اي و کود پوسیده دامی (به نسبت هاي حجمی برابر) به عنوان بستر اولیه نهال­ها در چاله­ هاي حفر شده براي کاشت درختان ریخته شود.

عملیات چاله کنی دستی یا مکانیزه بوده و براي هر نهال گودالی به عمق 50 تا 100 سانتی متر و قطر دهانه 80 تا 100 سانتی متر حفر می شود. مخلوط خاکی تهیه شده لازم است در بخش پایینی گودال که محل توسعه ریشه هاست ریخته شود و نهال روي آن به گونه اي مستقر شود که محل طوقه اندکی بالاتر از سطح خاك قرار گیرد.

در کاشت نهال هاي لیمو ترش باید دقت شود تا قبل از استقرار نهال در داخل گودال، ریشه ها به صورتی مختصر هرس شوند تا ضمن تحریک ریشه زایی، بخش هاي آسیب دیده ریشه نیز التیام پیدا کنند. هم چنین متناسب با هرس ریشه­ ها لازم است بخش هوایی نهال ها نیز هرس شوند. در مرحله بعدي هرس لازم است تعداد 3 تا 6 شاخه اصلی که در جهات مختلف پیرامون تنه بوده و فاصله خوبی از یکدیگررا دارا هستند، انتخاب و سایر انشعابات را حذف کرد. به این ترتیب، ساختاري قوي براي درخت پایه گذاري می شود. علاوه برآنچه که ذکر شد، باید در سنین 3 تا 4 سالگی ضمن بررسی مجددي که براي انتخاب شاخه­ هاي اصلی درخت می­شود، با اجراي هرسی سبک، شاخه هایی را که خیلی به هم نزدیک و یا درهم فرو رفته اند حذف کرد. بدیهی است که این هرس نباید موجب تحریک رشد رویشی درخت جوان شود. هرس درختان لیمو ترش در سال هاي بعد تنها محدود به حذف شاخه هاي نرك، چوب هاي خشک و انشعابات مزاحم در بخش داخلی تاج خواهد بود.

مناسب ترین فاصله کاشت درختان لیمو ترش برابر 5 در 6 متر بوده و بهتر است که ردیف­ها در امتداد شمالی جنوبی باشند. مستقر کردن قیم هایی با ارتفاع متناسب با نهال لیمو ترش در داخل چاله و هم زمان با کاشت نهال ها یکی از عملیات مراقبتی است که به تولید درختانی خوش فرم و با تنه اي صاف کمک می کند.

مکان مناسب برای کاشتن نهال لیمو ترش، جاییست که حداقل 8-6 ساعت در روز آفتاب کامل دریافت کند اما نور بیش از اندازه و بیش از ۱۲ ساعت در طی روز به خصوص در مناطقی که تابستانهای گرمی نیز دارند هم باعث سوختن نوک و حاشیه برگها و ریزش غنچه های گل می­شود. (درخت) نهال لیمو ترش را در جاهایی که امکان گل شدن خاک و یا یخ زدگی وجود دارد نکارید، زیرا این عوامل باعث خشک شدن درخت می‌شوند.

• خاک مناسب گیاه

این گیاه در خاک­های عمیق با زهکشی مناسب رشد بهتر و عملکرد مطلوب­تری دارد. در خاک­های با بافت لومی تا شنی لومی که خاکی سبک، با هوموس فراوان و غنی از مواد آلی، که بسته به واریته های مختلف، دوستدار محیط اسیدی تا تقریبا خنثی با  pH بین 5/5-5/7 کاشته می­شود. در موقع کاشت، گودالی را با عمق یک متر حفر کرده و خاک مناسب می ریزند و سطح  آن را به حالت تپه مانند درآورده؛ بطوریکه پس از کاشت،  طوقه گیاه در بالاترین سطح قرار گیرد. در بهار کود شیمیایی و در پاییز کود دامی پوسیده داده شود. زمین کشت بهتر است کم و بیش آفتاب گیر، نفوذ پذیر و دارای رطوبت مناسب باشد.

• آبیاری لیمو ترش
  

مرکبات، درختان همیشه سبز هستند و چنانچه شرایط براي رشد آنها فراهم باشد در تمام سال به آبیاري نیاز دارند. اما در برخی مناطق (مانند مناطق شمال کشور)، معمولا شرایط آب و هوایی در اواخر پاییز و زمستان به گونه­اي است که در بیشتر سال ها نیاز به آبیاري نیست یا این که، نیاز آبی به حداقل می­رسد. اما در این مناطق نیز، اگر در فصل زمستان مقدار بارندگی در طول 10 تا 15 روز کمتر از 5 میلی متر باشد آبیاري سبک مورد نیاز است. بنابراین نیاز آبی درختان مرکبات در مناطق مختلف، متفاوت است و ارتباط مستقیمی با سن آنها دارد.

درختان جوان مرکبات در تمام طول سال که شرایط رشد فراهم می باشد به آبیاري نیاز دارند. این درختان با توجه به حجم ریشه به حجم آب آبیاري کمی نیاز دارند .در مقابل، براي افزایش حجم تاج و افزایش پتانسیل عملکرد در زمان باردهی، فاصله زمانی بین آبیاري ها باید کوتاه باشد. اما در درختان بارده، فاز اول رشد میوه به ویژه زمان شکوفایی گل ها و تشکیل میوه، از حساس ترین مراحل رشدي، به تنش آبی است، تنش آبی در این مرحله موجب افزایش ریزش گل ها، کاهش تشکیل میوه، افزایش ریزش میوه چه­ها پس از تشکیل میوه و ریزش تابستانه خواهد شد. همچنین در فاز دوم رشد میوه (پس از ریزش تابستانه تا بلوغ میوه) که سلول هاي میوه شروع به درشت و حجیم شدن می کنند به تنش هاي آبی، حساس هستند و تنش هاي متوالی و متعدد موجب کاهش اندازه میوه می شود. به ویژه، در سال هاي آور با میوه زیاد که پتانسیل ریز شدن میوه ها زیاد است تنش آبی، ریز شدن میوه ها را تشدید می کند. یکی از مهمترین علائم تنش آبی در فاز دوم رشد میوه­ها، توقف رشد میوه ها است.

به طور کلی آبیاری درختان مرکبات از جمله نهال لیموترش بایستی منظم باشد. البته به آبیاری در حد متوسط نیاز دارد و معمولا هفته­ای یکبار آبیاری عمیق کافی است. در فصل گرما و یا زمانی که میوه ها در حال رشد هستند، آبیاری بیشتری نیاز هست. درختان (نهال لیمو ترش) تازه کاشته شده، در ماه اول باید دو یا سه بار در روز آبیاری شوند و پس از ماه اول هر ده روز یا یک هفته باید آبیاری گردند. همچنین که آبیاری بیش از حد، گلدهی گیاه را متوقف می­کند.

• تکثیر لیمو ترش
  

با کاشت بذر آن می توان گیاهان جدید بدست آورد. میوه دهی گیاهان حاصل از بذر ۷-۶ سال طول می کشد. روش دیگر قلمه زدن است که میوه دهی گیاهان حاصل از آن هم ۴-۳ سال زمان می برد.بهترین روش تکثیر استفاده از پیوند است که میوه دهی گیاه حاصله زودتر از روش های دیگر است. البته به شرطی که پیوندک از گیاهی گرفته شده باشد که خود بالغ و به میوه دهی رسیده باشد.

• ارقام لیموترش

ارقام مختلف سطح زیر کشت این محصول:

1. لیمو محلی یا لیمو شیرازی
2. لیسبون یا لیمو خاکی
3. لیمو پرشین
4. لیمو مصری
5. ورنالمون
6. خارگل

در لیموترش­ رقم هاي لیمو محلی یا لیمو لیسبون و پرشین از ارقام متداول در ایران هستند که لیمو محلی پرآب ترین و پوست نازک ترین نوع لیمو هست و به دلیل نداشتن اسانس الکلی در پوست خود تلخی ندارد و برای آبگیری بسیار مناسب است به طوریکه به ازای هر 1/5 کیلو لیمو، 1 لیتر آبلیمو به ما می­دهد.

• نیاز کودی نهال لیمو ترش
  

تغذیه صحیح و مناسب به عنوان یک اصل اساسی در بازده اقتصادی درختان محسوب می شود. زردی ها، ریزبرگی ها و ضعف درختان در اکثر موارد مربوط به مشکلات تغذیه ای است.

عدم توجه به نیاز واقعی خاک و مصرف کودهای شیمیایی و غیرشیمیایی غیر ضروری و نامناسب موجب به هم خوردن تعادل عناصر غذایی و باعث کاهش رشد، افزایش شیوع آفات و بیماری ها و کاهش عملکرد در باغات مرکبات به عنوان یک ضرورت اساسی به منظور افزایش محصول محسوب می­شود. تغذیه درختان از طریق محلول پاشی موجب جذب سریع موادغذایی شده و در نهایت باعث شادابی درختان می­شود. تغذیه نامناسب و نامتعادل از عواملی هستند که تولید محصول را محدود کرده و از طرفی تغذیه بهینه کود، تولید و عملکرد و کیفیت محصول را افزایش می­دهد.

برای نتیجه گیری مطلوب تر در کشت لیمو به همه عناصر 16 گانه تغذیه ای گیاه بسته به ارزش غذایی خاک نیاز است و با توجه به اینکه معمولا خاکهای شنی از لحاظ غذایی فقیر محسوب می­شوند مصرف همه عناصر توصیه می­شود که مهم ترین آنها عنصر ازت، فسفر و پتاس می­­باشد.

آغاز فصل تغذیه­ای گیاه در پاییز و بلافاصله بعد از برداشت می­باشد که کود دامی پوسیده همراه  NPK بر اساس آنالیز خاک به گیاه داده می­شود که معمولا درصد این عناصر بر اساس حد متوسط املاح خاک های کشور برای هر درخت مثمر لیمو که به بازدهی اقتصادی رسیده باشد، به شرح زیر است:

• سولفات آمونیوم 150-100 گرم
• سولفات پتاسیم 200 گرم
• دی آمونیوم فسفات یا سوپر فسفات ساده یا تریپل 250-180 گرم
• کود دامی پوسیده بسته به سن درخت 40-20 کیلوگرم

حال ترکیبات فوق را به 3 صورت می­توان به درخت تزریق کرد:

1. در سایه انداز درخت به صورت نواری دفن گردد به طوریکه در هنگام آبیاری سطح کودها را بپوشاند و به اصطلاح در مسیر آبدهی درخت باشد.
2. به صورت چالکود یا به صورت نواری در مسیر دریپرها و لوله های آب ده قرار گیرد.
3. در این زمان جهت رفع کمبود عناصر ازت، روی و بر می­توان از محلول پاشی فروت ست بر روی برگها در هنگامی که در مرحله نیم خزان هستند و مرحله پس از برداشت استفاده کرد.

علت مصرف کوددامی پوسیده در ابتدای کود دهی این دلیل است که اگرچه از لحاظ غذایی از ارزش کمی برخوردار است اما بستر مناسب را برای تکثیر و توسعه میکروارگانیسم­های مفید خاک فراهم می­کند، به این صورت که هوموس باعث آزادشدن جمعیت میکرو ارگانیسم­ها می­شود و در هنگام تکثیر ترشحاتی از خود آزاد می­کنند که کانی­ها و مواد معدنی درون خاک را برای جذب بهتر آماده می­کنند یعنی pH خاک را کاهش داده و به سمت اسیدی می­برند و در نهایت عناصر خاک را از شکل غیرقابل جذب به شکل قابل جذب برای گیاه تبدیل می­کند البته کودهای دیگری هم هستند که این فعالیت را برای گیاه انجام می­دهند مانند خاک برگ، هوموس و ورمی­کمپوست ولی بهترین نوع آنها کود دامی پوسیده می­باشد. توصیه می­شود که کودهای دامی پوسیده همراه کودهای ازته مصرف شود چون میکروارگانیسم­ها برای تجزیه شدن نیاز به ازت فراوان دارند که اگر ازت مورد نیاز تامین نشود آن را از خاک می­گیرند و این باعث تضعیف شدن درخت و زردی برگها می­شود.

کودهاي نیتروژن دار و پتاسیم دار در سه مرحله با شروع رشد در قبل از بهار و دو تقسیط دیگر تا قبل از شروع گرما دراوایل و اواسط بهار مصرف شود. لازم به ذکر است که در صورت استفاده از سیستم کود آبیاري می­توان تعداد تقسیط را به 8-6  مرتبه نیز افزایش داد. بهتر است کود فسفر در شروع فصل رشد در اواخر اسفند و یا اوایل بهار به صورت کاربرد در خاك استفاده شود.

مرحله بعدی کود دهی در بهمن ماه صورت می­گیرد که بسته به اقلیم های مختلف برای مثال در هرمزگان اوایل بهمن ماه و در کرمان و فارس اواخر بهمن ماه است که قبل از متورم شدن جوانه­ها محلول پاشی مجدد فروت ست بایستی انجام ­شود.

کودهای مورد استفاده در این زمان بسته به نوع سیستم آبیاری باغ، می­تواند به صورت چالکود، همراه با آب آبیاری یا سیستم قطره­ای باشد به این صورت که:

150 تا 200 گرم سولفات آمونیوم یا NPK 20-20-20 به همراه 50 گرم کود آهن برای رشد رویشی ساقه­ ها و شاخه­ های جدید.

از آنجایی که زمان گلدهی مرحله حساسی است هیچ کوددهی دراین مرحله صورت نمی­گیرد به جز آبیاری که بایستی منظم و یکنواخت باشد.

براي تأمین عناصر ریز مغذي مانند آهن، منگنز، روي و مس از ترکیباتی نظیر سولفات آهن، سولفات روي، سولفات منگنز و سولفات مس در چاله کاشت درخت به کار می رود. میزان مصرف کود هاي سولفات آهن، سولفات منگنز و سولفات روي و سولفات مس به ترتیب براي هر چاله کاشت 300 گرم، 200 گرم، 200 گرم و 50 گرم می باشد. کودها بایستی در کف گودال قرار داده شود و با ریشه تماس نداشته باشد تا باعث سوختگی ریشه و خشک شدن نهال غرس شده نشود.

در فروردین ماه کلات آهن، روی، منگنز به صورت محلول پاشی انجام می­شود علت محلول پاشی در این مرحله غیر قابل جذب بودن عناصر از طریق ریشه به علت pH و Ec بالای خاک می­باشد سپس با ظاهر شدن میوه با قطر تقریبی 2 سانتی متر و انعقاد و تثبیت میوه ها و پایان ریزش­های فیزیولوژی میوه­ها در لیمو صبر می­کنیم و پس از آن دوباره ریزمغذی ها را همراه با مقداری ازت به درخت می­دهیم که شامل ترکیبی از:

سولفات منگنز  50گرم، سولفات روی  50گرم، سولفات منیزیم  50گرم، سولفات آمونیوم 200 گرم و در صورت نیاز مقداری کود گوگرد برای رشد میوه ها و مدتی پس از آن مصرف NPK 20-20-20 توصیه می­شود. در هنگام تشکیل میوه مصرف سولفات پتاسیم و ترکیبات پتاس بالا توصیه می­شود.

• برنامه محلول پاشی نهال لیمو ترش
  

محلول پاشی درختان لیمو ترش در فاصله زمانی بهار تا اواخر اردیبهشت، به دفعات سه الی چهار بار در سال، به وسیله محلول حاوي مس، روي، منگنز و آهن براي 5-4 سال اول مفید است.

تغذیه برگی عناصر میکرو در زمانی که برگ هاي بهاره، تابستانه وپاییزه جوان باشند به گونه­اي که دو سوم برگ ها کاملاً توسعه یافته اما قبل از بلوغ کامل می باشند، قابل توصیه است. به هرحال، محلول­پاشی­ها بایستی بیشتر در زمان بهاره انجام شود.

مناسب ترین زمان محلولپاشی قبل از ساعت 9 صبح و یا بعد از ساعت 6 عصر است. بهترین شرایط آب وهوایی براي محلول پاشی زمانی است که دماي هوا بین 29-18 درجه سانتی گراد، سرعت وزش باد کم (حداکثر سرعت وزش باد 8 کیلومتر بر ساعت)، رطوبت نسبی هوا بالاباشد. در ضمن کم بودن احتمال بارندگی در 48-24 ساعت بعد از محلولپاشی نیز اهمیت ویژه ایی دارد.

محلول پاشی در زمانی که گیاه نیاز به آبیاري ندارد (چند روز پس از آبیاري) باید انجام شود. علاوه براین، توصیه می­شود پس از محلول پاشی باغ آبیاري شود. از آنجا که اغلب روزنه هاي مرکبات مانند لیمو ترش در سطح زیرین برگ قرار دارند، لذا توصیه می­شود محلول پاشی به طور کامل انجام شود. لازم به ذکر است که محلول پاشی باید حداقل با فاصله­ ي دو هفته­ اي انجام شود تا درخت فرصت کافی براي سوخت وساز عناصر غذایی و مقابله با تنش هاي اسمزي اضافه شده را داشته باشد.

• بیماری

یک نوع بیماری شایع در لیمو، بیماری جاروک(جاروی جادوگر) می­باشد. بیماري جاروك لیموترش ناشی ازفیتوپلاسمایی با نام Candidatus Phytoplasma aurantifolia تا بحال از کشورهاي عمان، امارات متحده عربی و استان­هاي سیستان­­ بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس در ایران گزارش شده است. نشانه های بیماری جاروک لیموترش شامل ظهور شاخه­های جاروئی در یک قسمت از درخت و سپس گسترش بیماری و افزایش تدریجی تعداد شاخه­های جارویی به سایر قسمت ها می­باشد.

جاروك لیموترش به دلیل سراسري شدن عامل بیماري در گیاه میزبان، قابل درمان نبودن وکشندگی، انتقال با زنجرك با رابطه پایا و تکثیري و پتانسیل همه گیري سریع، به عنوان مهمترین و اقتصادي ترین بیماري لیموترش، به تنهایی تهدیدي جدي براي صنعت لیموترش و سایر مرکبات حساس می باشد.

• برداشت

نحوه برداشت لیمو ترش بسته به فراخور بزرگی چترشان، درشتی میوه و گستردگی شاخسار با روش­های مختلفی برداشت می­شود که در کشور ما بیشتر به صورت دستی این کار صورت می­گیرد.

لیمو ترش محلی بافتی فشرده، درهم و متراکم دارد که اگر هدف تازه خوری باشد به صورت دستی و با کمک میوه چین دستی (که به آن در زبان محلی کلاک گفته می­شود) صورت می­گیرد و درصورتی­که هدف آبگیری باشد میوه روی درخت کاملا زرد و رسیده می­شود و ریزش می­کند و بعد جمع آوری می­گردد که در این روش معمولا خسارت فیزیکی کمتری به درخت لیمو ترش وارد می­شود و میوه ها در قسمت های تاج درخت با استفاده از چوب­های بلند و نازک و ضربه زدن جمع آوری می­شود.

• جنبه اقتصادی

یکی از معدود جبهه های اقتصادی کشور که توانسته کشور را از واردات و خروج ارز بی نیاز کند بخش کشاورزی است که تقریبا 90% سبد غذایی کشاورزی مردم ایران تولید داخل است و در بخش لیمو برای خروج ارز از کشور نه تنها جلوگیری کردیم و به خودکفایی رسیدیم بلکه می­توانیم به کشورهای حوزه خلیج فارس و آسیای میانه صادرات و ارزآوری داشته باشیم با توجه به اینکه لیموترش ذائقه ای جهانی دارد و طعمی تثبیت شده و در خانواده است.

• خواص لیموترش

بیش از 100 فایده در جهت مصارف دارویی و زیبایی برای لیمو ترش مطرح شده است و همچنین اکثر متخصصین تغذیه به مصرف آن اشاره دارند. در طب سنتی در درمان رماتیسم، یرقان، سرماخوردگی، مالاریا، آفتاب سوختگی، چاقی و تقویت سیستم ایمنی بدن و….استفاده می­کنند و در حال حاضر به دلیل داشتن 22ترکیب موثر در ساخت داروهای ضدسرطان استفاده می­شود. اسانس لیمو دارای خاصیت آنتی باکتریال و آنتی سپتیک و کاهش دهنده فشار خون می­باشد.