گل جالیز

گل جالیز یا گلک، انگل گیاهان دولپه‌ای است و به محصولات مختلفی مانند حبوبات، کلزا، گوجه‌فرنگی، خیار، هندوانه، خربزه، سیب‌زمینی، آفتابگردان و بسیاری محصولات دیگر خسارت می‌زند. این گیاه بومی مناطق مدیترانه‌ای شامل شمال آفریقا، خاورمیانه، جنوب آفریقا و غرب آسیا است. گل جالیز در مناطق با آب‌وهوای مشابه در آسیا، آفریقا، استرالیا و قاره‌های آمریکا نیز وجود دارد و یکی از علف‌های هرز مهم و خسارت‌زا محسوب می‌شود. خانواده گل‌جالیز ارتباط نزدیک با خانواده گل­میمون (Scrophulariaceae) دارد. خانواده گل‌جالیز دارای 90 جنس و 200 گونه می­باشد، که بسیاری از آنها انگل ریشه هستند. جنس­هایOrobanche  و Phelipanche شامل بیش از 100 گونه بوده ولی تعداد بسیار کمی از آنها به عنوان آفات اقتصادی شناخته می­شوند.

پراکنش در ایران

در ایران، تاکنون 41 گونه ­ی مختلف از گل‌جالیز شناسایی شده­ اند. بررسی خصوصیات ریخت­ شناسی 12 جمعیت گل‌جالیز مصری در ایران، مشخص کرده که نمونه­ های گل‌جالیز مصری از دو واریته P. aegyptiaca var. aemula و P. aegyptiaca var. aegyptiaca می­باشند.  بطور کلی آمار دقیقی از پراکنش گل‌جالیز در ایران گزارش نشده­ است ، اما حضور آن در بسیاری از مناطق کشاورزی مانند اصفهان، ورامین، سمنان، مشهد و استان­های جنوبی کشور گزارش شده ­است. همچنین طی سال های اخیر افزایش گل جالیز در مزارع کلزای استان گلستان موجب خسارت شدید به این مزراع شده است.

چرخه زندگی گیاه انگل گل جالیز و نحوه ایجاد آلودگی 

گل جالیز گیاهی بدون کلروفیل و برگ است، بنابراین توانایی فتوسنتز ندارد و یک انگل کامل محسوب می‌شود. این گیاه در تمام مراحل رشد، از جوانه‌زنی تا بلوغ، به میزبان وابسته است. مهم‌ترین بخش‌های چرخه زندگی آن شامل آماده‌سازی بذر، جوانه‌زنی، تشکیل هوستاریوم، نفوذ به بافت میزبان، بلوغ هوستاریوم و تولید بذر است. هر یک از این مراحل می‌تواند هدفی برای کنترل این انگل باشد.

چرخه زندگی علف هرز و انگل 

چرخه زندگی علف هرز انگل توسط حضور میزبان و متابولیت‌های ثانویه‌ای که میزبان تولید می‌کند، تنظیم می‌شود. بذور گل‌جالیز در دمای کمتر از هشت درجه سانتی‌گراد کمتر جوانه می‌زنند و مراحل بعدی رشد آن‌ها با کاهش دما به شدت کاهش می‌یابد. برای شروع جوانه‌زنی، بذور به محیطی مرطوب، دمای بین ۱۸ تا ۲۳ درجه سانتی‌گراد و مقدار کافی محرک‌های جوانه‌زنی نیاز دارند که میزبان تولید می‌کند. دمای بهینه برای آماده‌سازی بذور گل جالیز بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است.

تنها بذور محرک‌های جوانه‌زنی را که در فاصله ۳ تا ۶ میلی‌متری نوک ریشه گیاه میزبان تولید می‌شوند، دریافت می‌کنند و سپس جوانه می‌زنند. پس از جوانه‌زنی، دانه‌زال‌ها به سطح میزبان می‌چسبند و با فشار مکانیکی و فعالیت آنزیمی از سطح ریشه عبور می‌کنند. آنها سپس به منطقه کورتکس، آندودرم و نهایتاً به آوندهای مرکزی می‌رسند. ترشحات ریشه مختص به هر گونه بوده و می­تواند در فرم گاز یا مایع باشد. هنگامی که جوانه­زنی به وسیله محرک ­ها آغاز می­شود، ریشه ­چه­ ها ظهور کرده و به وسیله زائده ­های مویین و چسبناک به سطح ریشه میزبان می­چسبند و متعاقباً هوستاریوم بین گیاه انگل و میزبان ایجاد ارتباط می­کند.

ساختار آماس هوستایوم

با آماس هوستایوم، ساختاری برجسته تشکیل می‌شود که طی ۱ تا ۲ هفته به توبرکول تبدیل می‌شود. سپس گل جالیز از این توبرکول چند ساقه گل‌دهنده تولید می‌کند که از خاک بیرون آمده و بذر می‌سازند. در بعضی گونه­ های گل‌جالیز مانند O. crenata و O. foetida تنها یک ساقه ایجاد می­شود. ساقه گل دهنده ظرف 3 تا 4 هفته از خاک خارج شده و به ارتفاع 50 سانتی­متری نیز خواهد رسید. ساقه گل­دهنده گل‌جالیز مصری P. aegyptiaca در محصولات مختلف 40 تا 50 روز پس از کشت محصول در سطح خاک ظاهر می­گردد. گرده افشانی گل­های دوجنسی به وسیله حشرات انجام می­شود و بذر­ها در کپسول ها ایجاد شده که با خشک شدن کپسول آزاد می­گردند. ارتباط گل جالیز با میزبان و دریافت آب و مواد غذایی از میزبان باعث ضعف، پژمردگی، کاهش رشد و در نهایت خشک شدن میزبان می گردد.

مدیریت تلفیقی گل‌جالیز

خصوصیات منحصر به فرد گل‌جالیز نظیر ارتباط مستقیم با میزبان، مرحله رشد زیر­زمینی، بذور کوچک و فراوان، مدیریت آن را از طریق روش­های زراعی دشوار نموده است. روش­های کنترلی باید بر کاهش بانک بذر، جلوگیری از ایجاد بذر، قرنطینه مزارع آلوده و کاهش انتقال آلودگی به مناطق غیر آلوده معطوف باشد. با این حال هیچ کدام از این روش­ها به تنهایی مصونیت کامل در برابر این انگل را برای گیاه ایجاد نمی­کند. به همین دلیل یک رویکرد تلفیقی لازم است که در آن به وسیله تعدادی از این راه­کارها بتوان جمعیت گل‌جالیز را زیر آستانه خسارت نگه داشت. این در صورتی است که مطالعاتی درباره تعیین آستانه خسارت این انگل در محصولات مختلف انجام نشده است.

با این حال، به دلیل زندگی انگلی و تولید بذر بسیار زیاد، آستانه گل جالیز در محصولات مختلف بسیار پایین است. همان طور که بیان شد هر یک از مراحل چرخه زندگی گل‌جالیز قابلیت تبدیل به اهداف روش­های مدیریتی را دارا می­باشد. جدول زیر مراحل مختلف چرخه زندگی گل‌جالیز و راه­کارهای اثر بخش مدیریتی آن را نشان می­دهد.

مراحل چرخه زندگی گل‌جالیز و رویکردهای کنترلی مربوط به هر مرحله

بهترین راهکار برای غلبه بر گل‌جالیز ممانعت از تماس بذور آن با گیاه زراعی میزبان است. جلوگیری باید تا زمان اطمینان از عدم آلودگی زمین­ های مجاور ادامه یابد. مراقبت دائمی و شدید برای آلودگی­زدایی و تمیز کردن ماشین­آلات در هنگام حرکت از مزارع آلوده به مزارع غیر آلوده نیز ضروری است. این روش ­ها بخصوص در محصولات کم نهاده­ای مانند خردل و دانه­های روغنی کاربرد دارد. چون بسیاری از این روش­ها هزینه اضافی برای کشاورزان نداشته و با صرف هزینه­ های ناچیز قابل اجرا می­باشند. از مهم­ترین راهکارهای پیشگیرانه می­توان به رعایت بهداشت زراعی با هدف به حداقل رساندن گسترش بذور گیاه انگل و تغییر تاریخ کشت گیاه زراعی اشاره نمود.

کشت زود هنگام باعث آلودگی

به عنوان مثال مشخص شده است که کشت زود هنگام آفتابگردان سطح آلودگی با گل جالیز را در اسپانیا کم خواهد کرد. محققین بر اهمیت شخم در توزیع افقی بذور گیاهان انگلی، ظهور دانهال­ها و بقای آنها تاکید دارند. ظهور دانهال و بقای آنها در سطح خاک به علت امکان کمتر کسب و نگهداری رطوبت و آماس بذور برای جوانه­زنی کمتر بوده است. بنابراین شخم کاهش یافته از طریق کاهش بذور زنده می­تواند در کنترل گل‌جالیز موثر باشد. تجمع مقادیر بالاتر از مواد آلی و سطوح بالای فعالیت بیولوژیکی نزدیک سطح خاک در سیستم­های بدون شخم منجر به فساد بذور علف­ های هرز جوانه نزده می­گردد.

علاوه بر شخم کاهش یافته وجین دستی و آفتابدهی نیز به عنوان روش­های فیزیکی مقابله با انگل گل‌جالیز مطرح هستند. وجین دستی در گیاه میزبان 30 تا 40 روز پس از کاشت می­تواند موجب کنترل گل‌جالیز و کاهش بانک بذر گردد و روشی موثر برای جلوگیری از گسترش بیشتر بذر و در نتیجه افزایش بانک بذر در مزارع می­باشد.

روش آفتاب دهی 

در روش آفتابدهی، با افزایش دمای خاک بذر­های گل‌جالیز از بین می­روند. پوشاندن خاک با صفحات پلی اتیلن شفاف برای چندین هفته و در زیر تابش آفتاب می­تواند بذور گل‌جالیز در لایه­ های سطحی خاک را از بین ببرد. این روش ساده، اقتصادی، بدون خطر و بدون اضافه کردن مواد شیمیایی به خاک است. در خاک­های آفتابدهی شده هیچ ساقه ­ی گل‌جالیز ظاهر شده بر سطح زمین، هوستاریوم و یا توبرکول زیر­زمینی گیاه انگل یافت نشده است و در آزمایشی بیان شده که تا 95 درصد از بذر­های گل‌جالیز دفن شده از بین رفته ­اند.

در مطالعه دیگری نیز نشان داده شد که آفتابدهی تنها می­تواند بذور دفن شده در سطح را از بین ببرد و برای اثر­گذاری در عمق تا ده سانتی متر لازم است که از کود مرغی استفاده شود. همچنین آفتابدهی به مدت 2 تا 6 هفته، با یا بدون استفاده از کود مرغی باعث کاهش معنی­ دار رشد و آلودگی گل‌جالیز می­گردد.

روش­های زراعی با ایجاد موانعی بر سر راه رسیدن نور خورشید به گل‌جالیز، کاهش دمای خاک و ایجاد موانع فیزیکی برای ظهور آن می­تواند به مهارانگل کمک کند.از بین روش­های مختلف کاشت، ثابت شده که کشت بین ردیفی غلاتی مانند یولاف و شنبلیله موجب کاهش آلودگی گل جالیز در باقلا، خلر و نخود می­گردد و دلیل آن نیز خاصیت آللوپاتی عنوان شده است.

ترکیب تریگوکسازونان که از ترشحات ریشه شنبلیله جدا­سازی شده عامل بازداشت جوانه­ زنی بذور گل جالیز می­شود. کاشت خردل پس از کشت گیاهانی مانند کنجد، لوبیای سیاه، لوبیای چشم بلبلی، لوبیا چیتی و  نخود به طور معنی­ داری ظهور گل‌جالیز را کاهش می­دهد، درحالی­که کشت فلفل تند، ارزن خوشه­ای، سورگوم و ماش میزان آلودگی خردل به گل‌جالیز را تحت ‌تأثير قرار نمی­دهد.

خشک شدن ریشه ها در اثر آلودگی گل جالیز

مدیریت کودهای شیمیایی و آلی نیز از دیگر روش­های کاهش خسارت گل جالیز می­باشد. مشخص شده است که تمایل گل‌جالیز به خاک­ های فقیر بیشتر است. کود نیتروژن با مقدار بیش از 120 کیلوگرم در هکتار بر میزان آلودگی گل‌جالیز اثر دارد. علت اثر­گذاری نیتروژن را می­توان به کاهش ترشحات محرک جوانه­زنی، آسیب مستقیم به بذور و دانهال­ها در خاک و اثر منفی نیتروژن بر توسعه انگل و تغییر تعادل بین ریشه میزبان و اندام هوایی نسبت داد. کاهش طول ریشه­چه همزمان با استفاده محلول آمونیوم در دوره آماده­سازی و جوانه ­زنی گیاه انگل نیز گزارش شده است.

بررسی رشد و توسعه گل‌جالیز در سیب‌زمینی، با سطوح مختلف مواد غذایی خاک و مقادیر متفاوت کودهای گوسفندی، مرغی، گاوی، فضولات بز و خرده‌چوب انجام شد. نتایج نشان داد که تنها فضولات بز می‌تواند به‌طور معنی‌دار میزان آلودگی سیب‌زمینی به گل‌جالیز را در فصل رشد کاهش دهد.  بقیه تیمار­ها فقط باعث کاهش آلودگی در اوایل فصل رشد شدند. در گیاه سیب­زمینی و بادمجان نیز اثر سطوح مختلف کود پایه سولفور و کود مرغی در فرونشانی گل‌جالیز شاخه­ دار بررسی شد و نتایج نشان داد که سولفور به تنهایی توانایی کاهش آلودگی و رشد گل‌جالیز را در سیب­زمینی و بادمجان نداشته، ولی کود مرغی هم در تیمار کاربرد آن به تنهایی و هم همراه با کود سولفور قادر به کاهش آلودگی و رشد گل‌جالیز می­باشد.

مواد شیمیایی انگل جالیز 

از علف­کش­ها و مواد شیمیایی نیز می­توان در برنامه مدیریت تلفیقی انگل گل‌جالیز استفاده کرد. روش­های  کنترل شیمیایی گل‌جالیز شامل کاربرد علف­کش شاخ و برگ، خیساندن بذر، کاربرد خاک مصرف علف­کش­ها است. محققان به بررسی علف­کش­ها از خانواده­های شیمیایی موجود و اثر آن بر روی گل‌جالیز در محصولات مهم پرداخته­اند. از دهه 1970 کنترل شیمیایی گل‌جالیز مرسوم است. گلیفوسیت اولین علف­کشی است که برای کنترل گل جالیز در باقلا استفاده شد.  

این روش کنترلی به عوامل زیادی بستگی دارد چرا که ارتباط مستقیم میزبان و انگل باعث عبور علف­کش از آوند­ها و رسیدن آن به میزبان است که در نتیجه انتخابی­بودن علف­کش برای میزبان ضروری است. همچنین علف­کش باید بدون کاهش قدرت سمیت خود به گیاه انگل برسد و از همه مهم­تر این که گیاه انگل اغلب قادر به ایجاد آلودگی جدید است. در دهه­های اخیر گروه­های مختلف علف­کشی نتایج امیدوار کننده­ای در کنترل گل‌جالیز داشته­ اند. سولفونیل اوره ­ها، ایمیدازولینون­ها و دیگر بازدارنده­ های آنزیم استولاکتات سینتاز (ALS) و استوهیدروکسی اسید سینتاز (AHAS) مواردی از ­این دست هستند.

علف­ کش­ های این گروه ­ها درجاتی از انتخابی بودن برای گیاه میزبان گل‌جالیز را نشان می­دهند. کاربرد ایمازاکوئین به میزان ۸۰ گرم در هکتار و کلروسولفورون به میزان ۶ گرم در هکتار به صورت پیش‌کاربرد، تأثیر معنی‌داری بر گل‌جالیز دارد. البته کارایی این علف‌کش‌ها به نوع و شرایط خاک بستگی دارد. در هویج و کرفس نیز می‌توان با استفاده از گلیفوسیت در مقدار ۵۰ گرم در هکتار، کمتر از میزان توصیه‌شده، گل‌جالیز را کنترل کرد. علف‌کش‌های ایمازاکوئین، تریاسولفورون و کلروسولفورون به طور معنی‌داری گل‌جالیز‌های آلوده‌کننده گوجه‌فرنگی را کاهش دادند؛ کاهش بین ۱۰ تا ۳۰ درصد بسته به نوع علف‌کش متغیر است. 

کنترل گل جالیز قبل از کاشت گوجه فرنگی

از بین تدخین شونده­ های خاک مصرف، نیز از متیل بروماید برای کنترل گل جالیز قبل از کاشت گوجه­ فرنگی استفاده شده ­است. از دیگر مواد شیمیایی مورد استفاده با قابلیت کنترل انگل گل‌جالیز، می­توان به محرک ­های جوانه­ زنی اشاره کرد. وادار کردن و تحریک گیاه انگل به جوانه ­زنی در غیاب میزبان جوانه زنی مرگبار نام دارد. محرک­های جوانه­ زنی می­توانند بسیار اختصاصی عمل کرده و تنها در یک گونه گیاه انگل موجب جوانه­ زنی شوند، یا در تعداد بیشتری از گونه­ های انگل موجب تحریک جوانه ­زنی شوند.)

تاکنون ماده­ی محرک عمومی برای تمام گونه­ های انگل پیدا نشده است ولی GR₂₄ تقریباً بر تمام گونه­ های انگل گل‌جالیز موثر است. استرایگولاکتون از دیگر محرک­های جوانه ­زنی در گل‌جالیز است. کاربرد مواد محرک جوانه­ زنی برای القای جوانه ­زنی مرگبار بذور گیاهان انگلی به دلایل امنیت زیستی، تجزیه سریع در خاک و فعالیت بیولوژیکی بالا در غلظت­ های پایین مفید است.

استفاده از گیاهان غیر میزبان

استفاده از گیاهان غیر میزبان، محرک و تله نیز در کنترل گل جالیز می­تواند موثر باشد. گیاهان محرک به گیاهانی گفته می شود که میزبان گل جالیز بوده و  گل جالیز را وادار به جوانه زنی می کند ولی قبل از تولید بذر گیاه برداشت یا شخم می شود. این روش در کاهش بانک بذر گل جالیز بسیار موثر بوده و می توان از این گیاهان در تناوب با گیاه اصلی استفاده کرد. از مهمترین گیاهان تله می توان به شبدر و چاودار به عنوان محرک قوی و آفتابگردان به عنوان محرک ضعیف اشاره کرد.

گیاهان تله، میزبان گل جالیز نیستند. این گیاهان مواد محرک جوانه‌زنی را ترشح می‌کنند، اما اجازه تکمیل رشد و اتصال گل جالیز به میزبان را نمی‌دهند. از مهم‌ترین این گیاهان می‌توان به انواع کنجد (تله ضعیف)، سورگوم جارویی و کتان (تله قوی) اشاره کرد. علاوه بر روش‌های کنترلی ذکر شده، کشاورزان می‌توانند برای مقابله با گیاه انگل از مقاومت طبیعی و اکتسابی گیاه میزبان استفاده کنند. مقاومت گیاه میزبان یک فرآیند پیچیده و چندعاملی است که به ویژگی‌های میزبان (گونه، واریته و جمعیت)، ویژگی‌های انگل (گونه، نژاد و جمعیت) و شرایط زنده و غیرزنده محیط بستگی دارد.

نتیجه گیری

گل جالیز موجب کاهش شدید عملکرد میزبان می گردد. بهترین توصیه درباره گل جالیز در مزرعه برطرف کردن آلودگی های لکه ای در مزرعه به محض مشاهده اولین آلودگی و جلوگیری از بذردهی گل جالیز است. در مزارع آلوده، کشاورزان باید یک برنامه مدیریتی حداقل پنج‌ساله اجرا کنند تا بانک بذر خالی شده و گل جالیز به‌طور نسبی کنترل شود. در غیر این صورت آۀودگی در مزرعه هر سال بیشتر خواهد شد.