آفات و بیماری های مهم برنج
هر چند سطح زیر کشت برنج در مقایسه با دیگر محصولات در ایران بسیار کمتر می باشد، با این حال با توجه به فرهنگ غذای ایرانیان این محصول از جمله مهمترین محصولات کشاورزی می باشد.
توجه به تولید محصول سالم و با کمترین میزان باقیمانده سموم و آفت کش ها باعث افزایش ضرورت شناخت دقیق آفات و عوامل بیماری زا گردیده است. در همین راستا در این مقاله مهم ترین آفات و بیماری های برنج بررسی می گردد.
بیماری های برنج
از مهم ترین بیماری های قارچی برنج می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
بلاست برنج
Pyricularia grisea
این بیماری شایع ترین بیماری برنج است که قارچ عامل بیماری بلاست به برگ، غلاف برگ، گره های میانی ساقه، گردن خوشه و خوشه حمله کرده و موجب ایجاد لکه هایی تیره رنگ می گردد. شکل و اندازه لکه ها متفاوت بوده و به عواملی چون سن گیاه و مقاومت میزبان بستگی دارد. روی برگ ابتدا به صورت نقاط آب جذب کرده ظاهر شده و سپس به شکل لکه هایی که در دو سر کشیده هسیتند در می آید. علایم خسارت بر روی گردن خوشه شامل قهوه ای شدن از محل بند گردن شروع شده و به دو طرف پیشروی می کند. با افزایش بیماری به تدریج گردن خوشه پوسیده و خوشه به یک طرف شکسته می شود. خسارت اصلی عامل بیماری پس از ظهور خوشه اتفاق می افتد که خوشه کاملا پوک و سفید می شود. این حالت شبیه خسارت کرم ساقه خوار برنج می باشد. هر چه آلودگی بیشتر باشد میزان خسارت بیشتر می شود. شکستگی خوشه نیز در مراحل انتهایی بیماری دیده می شود. علایم بیماری در بند های نزدیک به سطح آب شامل ایجاد لکه های خاکستری مایل به سیاه بوده که با پیشرفت بیماری موجب ورس می شود.شدت بیماری تحت تاثیر حرارت و رطوبت قرار دارد. هر قدر میزان آب بیشتر و رطوبت کمتر باشد میزان خسارت کمتر می شود و در سیستم غرقابی این بیماری خسارت چندانی ایجاد نمی کند. در حرارت پایین نیز بوته ها حساسیت کمتری دارند.برای مبارزه با بلاست می توان از ارقام مقاوم استفاده کرد. با تغییر زمان کشت و کشت زود هنگام می توان تا حدودی از خسارت بلاست برنج در مرحله رویشی جلوگیری کرد. برای مبارزه شیمیایی در خزانه با مشاهده علایم بیماری و در مزرعه پس از ظهور 30 تا 40 درصد خوشه میتوان از سموم ادیفنفوس، تری سیکلازول، ناتیوو، ویستا بر طبق راهنمای مصرف سموم استفاده کرد.
پوسیدگی جیبرلایی طوقه و ریشه
Gibberella fujikuroi
علایم بارز بیماری در خزانه پوسیدگی و کشیدگی قد نشاها می باشد. در این حالت نشا ها معمولا چند سانتی متر از نشاهای سالم بلند تر هستند. ساقه ها در این بیماری لاغر و بدون استحکام بوده، در ابتدا زرد و کمرنگ و سپس قهوهای می شوند. اولین علایم در مزرعه شامل خشک شدن برگهای اولیه برنج است. مرگ ناگهانی پنجه ها نیز از علایم دیگر بیماری می باشد. در برخی موارد تغییر زاویه برگ پرچم نیز دیده می شود. برای مبارزه شیمیمایی می توان از سلست، کربوکسن تیرام و بنومیل جهت ضدعفونی بذر استفاده کرد.
سوختگی غلاف برنج
Rhizoctonia solani
بیماری سوختگی غلاف برنج از مهم ترین بیماری های آسیب رسان در محصول برنج است. غلاف برگ، برگ و ساقه برنج به بیماری حساس بوده و بر روی آنها لکه های سبز خاکستری، آب سوخته دایره یا بیضی شکل به طول یک سانتی متر ایجاد می شود. این لکه ها در محل تماس ساقه با سطح آب بیشتر می باشد. لکه ها کم کم توسعه یافته و مرکز آنها به خاکستری مایل به سفید با حاشیه قهوه ای تبدیل می شود.رطوبت بالای 96 درصد، تراکم بالای کاشت و سن بالای بوته باعث توسعه بیماری میگردد. کود های حاوی نیتروژن و فسفر باعث افزایش و کود های پتاسه باعث کاهش بیماری می شوند. برای مبارزه شیمیایی و در صورت آلودگی 20 درصد ساقه ها می توان از سموم رورال تی اس و تیلت طبق نظر کارشناس استفاده کرد.
سیاهک دروغی یا سیاهک سبز
Ustilago virens
دانه های موجود در خوشه آلوده به یک گال حاوی اسپور سیاه رنگ تبدیل می شود. بارندگی و رطوبت زیاد، استفاده زیاد از کوده های نیتروژنی باعث افزایش بیماری می شود. برای مبارزه و کنترل بیماری می توان کاربرد کود های نیتروژنی را محدود کرد.بقایای گیاهی را جمع آوری کرده و از بذور عاری از عامل بیمازی زا و گواهی شده استفاده کرد. ضد عفونی بذور قبل از کشت با کربوکسین تیرام نیز به عنوان راه حل کنترل شیمیایی توصیه شده است.
مهم ترین آفات برنج
آفاتی که در برنج بیشترین خسارت را وارد می کنند به شرح ذیل می باشد:
کرم ساقه خوار نواری برنج
Chilo supressalis
مهمترین خسارت این آفت مربوط به مرحله لاروی آن می باشد که از ساقه های برنج تغذیه می کند. لاروهای ساقه خوار برنج در دو مرحله بوته های برنج را مورد حمله قرار می دهد. مرحله اول مربوط به خسارت نسل اول حشره بوده به طوری که بوته ها و ساقه های جوان مورد تغذیهی لارو زرد و سپس خشک می شوند. مرگ جوانه مرکزی نیز در خسارت لارو دیده می شود. در مرحله پنجه زنی به وسیله افزایش پنجه ها تا حدی خسارت برطرف می شود. فعالیت شب پره های آفت نسل اول تا اواخر خرداد طول کشیده و در طی این مدت می توان با تله نوری شپ پره ها را شکار کرد.
مرحله دوم خسارت مربوط به ظهور شب پره های نسل دوم از دهه اول تیرماه بوده که مصادف با تشکیل خوشه های اولیه و گل دادن گیاه برنج بوده و دانه ها در خوشه سفت نشده و تغذیه آفت از برنج منجر به خشک و پوک شدن دانه های برنج می شود که این حالت white head (خوشه های سفید شده) کاملا در مزرعه مشخص است.این آفت زمستان را به صورت لارو در ساقه برخی علف های هرز مانند سوروف، اویار سلام، نی، شال تسبیح و بقایای برنج می گذراند. با گرم شدن هوا در بهار لاروها به شفیره تبدیل شده و اواخر فروردین یا اوایل اردیبهشت حشرات کامل ظاهر می شوند. پس از تخم ریزی و تفریخ آنها، لاروهای جوان ابتدا از پارانشیم برگ تغذیه کرده و سپس از طریق غلاف برگ یا پای طوقه وارد ساقه شده و از آن تغذیه کرده و در همان جا به شفیره تبدیل می شوند.
برای کنترل این آفت باید از روش های مختلف زراعی، شیمیایی، مکانیکی استفاده کرد. شخم زدن بقایای برنج، کنترل علف های هرز روی ردیف ها و بازدید خزانه جهت یافتن آلودگی و وجین بوته های آلوده می تواند به کاهش جمعیت کمک کند. استفاده از فرمون جنسی کرم ساقه خوار برنج، کاشت ارقام پر محصول که قدرت پنجه زنی بالاتری دارند و تقسیط میزان ازت مصرفی نیز از روش های موثر کنترل آفت است. برای کنترل شیمیایی می توان در مزرعه و زمین اصلی از حشره کش های مورد نظر استفاده نمود. در ارقام زود رس تنها یکبار سمپاشی با دیازینون گرانول و یا فیپرونیل و در ارقام دیررس با توجه به تداخل نسل ها حداکثر دوبار سمپاشی با سموم گفته شده انجام شود.
کرم سبز برگ خوار برنج
Naranga aenescens
کرم برگخوار سبز زمستان را به صورت شفیره در غلاف و بقایای بوته های برنج و یا روی خاک می گذراند. حشرات کامل آفت در اوایل اردیبهشت ظاهر می شوند. لاروهای این شپ پره پس از خروج از تخم ابتدا از پارانشیم بین رگبرگ های گیاه برنج تغذیه کرده و اطراف برگ را به حالت کنگره ای در می آورند. پس از کامل شدن مراحل تغذیه به طرف نوک برگ حرکت کرده و پس از تا کردن پهنک برگ و ایجاد محفظه در آنجا تبدیل به شفیره می شود. تا اواخر خرداد پرواز نسل اول و دوم انجام می شود.کاهش مصرف کودهای ازته می تواند از افزایش خسارت جلوگیری نماید. این آفت در برنج خسارت چندانی وارد نمی کند ولی در صورت تمایل به مبارزه شیمیایی می توان از سموم فسفره استفاده نمود.
مگس خزانه
Ephydra afghanica
لارو این حشره بر روی برنج و برخی دیگر از گیاهان خانواده گرامینه مانند سوروف فعال می باشد. لارو این حشره به ریشه نشا حمله کرده و با تغذیه از آنها باعث زردی و پژمردگی می شود. در حالتی که تراکم آفت زیاد باشد کل نشا ها زرد شده و از بین میروند. در خزانه با پوشش پلاستیک آلودگی حشره بسیار کم بوده ولی در صورت لزوم می توان از دیازینون استفاده کرد.
نتیجه گیری
سیستم های تک کشتی در کشاورزی موجب طغیان آفات و بیماری ها می گردد. شناسایی آفات و بیماری ها و چرخه حیاتی آنها به کشاورزان کمک می کند که بهترین زمان مبارزه با آفات را پیدا کنند. در اکثر آفات و بیماری های برنج می توان از روش های زراعی و غیر شیمیایی برای کنترل خسارت بهره جست تا محصول تولیدی حداقل استانداردهای محصول سالم را دارا باشد.
